[朝闻天下]ARJ21飞机在内蒙古载客演示运行 国产客机获乘客点赞
 | ?i tiu artikolo temas pri ?tato. Por geografia regiono rigardu la pa?on Suda Afriko. |
| Sud-Afriko | |||
Nomo en oficialaj lingvoj
| |||
| respubliko | |||
.svg) | |||
|
|||
| Moto: !ke e: ?xarra ∥ke (?Xam) "unueco en diverseco" | |||
| Membreco | 2
| ||
|---|---|---|---|
| Parto de | Afriko | ||
| Najbaras kun | 6
| ||
| ?efurbo | Pretorio, Blumfontejno, Kaburbo | ||
| Plej alta punkto | Mafadi | ||
| - situo | Drakensberg | ||
| - alteco | 3 450 m s. m. | ||
| Areo | 1 221 037 km2 (122 103 700 ha) | ||
| Lo?antaro | 62 027 503 (2022) | ||
| Denseco | 50,8 lo?./km2 | ||
| Esti?o | 31-a de majo 1961 | ||
| Gvidantaro | Parlamento de Sud-Afriko | ||
| Prezidento | Cyril Ramaphosa | ||
| Horzono | UTC+2 | ||
| - somera tempo | ne observita | ||
| Telefona anta?kodo | +27 | ||
| ISO 3166-1 | ZA | ||
| Interreta domajno | .za | ||
| Monunuo | rando | ||
| Lingvo | 11 | ||
 Vikimedia Komunejo: South Africa
| |||
| Retpa?o: www | |||
| Esperanto-movado en Sud-Afriko | |||
.svg)
La Respubliko de Sud-Afriko (angle South Africa, afrikanse Suid-Afrika, pri pluaj nomoj vidu la tirkeston "Nomo en oficialaj lingvoj" en la informkesto) estas la plej suda regno en Afriko. ?iaj najbaraj landoj estas Namibio, Bocvano, Zimbabvo, Mozambiko, Svazilando kaj Lesoto.
Sud-Afriko evoluis iel malsame ol la aliaj afrikaj landoj pro du kialoj: la granda nombro de enmigrintoj el E?ropo kaj la minerala ri?eco, kiu gravigis la regnon por okcidentaj landoj, speciale dum la Malvarma milito. Pro la unua, Sud-Afriko estas etne tre miksita ?tato. ?i enhavas la plej grandajn nombrojn da "Koloruloj" (t.e., etne miksitaj homoj), da e?ropidoj kaj da hindoj en Afriko. Proksimume 75% el la lo?antaro konsistas el nigruloj.
Rasa konflikto inter la e?ropdevena minoritato kaj la nigrula plimulto estas gravega temo en la historio kaj politiko de la lando, rezultiginte la apartismon, kiun efektivigis la Nacia Partio en 1948. La apartismaj le?oj ekaboli?is en 1990 post longa kaj perforta batalo de la nigra plimulto, kaj de iuj e?ropidoj, mestizoj kaj hindoj.
En 1994, Nelson Mandela estis elektita kiel la unua nigrula prezidento. La aktuala prezidanto Cyril Ramaphosa ?uris en 2018 post la rezigno de sia anta?ulo Jacob Zuma.
Malgra? la fino de rasapartismo, ha?tkolora egaleco ankora? ne reali?is en multaj landoj inkluzive Sudafriko. La meza vivnivelo de nigruloj apena? estas la mezumo de Afriko, sed tiu de blankuloj respondas al la supro de industrilandoj.
Historio
[redakti | redakti fonton]Simile kiel kelkaj aliaj afrikaj landoj anka? Sud-Afriko havas tre longan historion de homa lo?igo. La? arkeologiaj trovita?oj en la teritorio de Sud-Afriko trovi?is jam a?stralopitekoj anta? tri milionoj da jaroj, plu poste homo habilis, homo erectus kaj homo sapiens.
Anta? la alveno de e?ropanoj sur la teritorion de la hodia?a Sud-Afriko vivis bo?manoj, namoj kaj pli poste anka? bantuaj triboj.
En la jaro 1486 alnavigaciis al bordoj de hodia?a Kablando portugala marnavigaciisto Bartolomeu Dias. Sed la unuaj e?ropaj vila?anoj en la regiono estis nederlandanoj (buroj), kiuj setlis en la regiono en la 17-a jarcento kaj pli poste anka? francaj hugenotoj kaj germanoj. En la 19-a jarcento buroj estis for?ovitaj de la britaj koloniistoj for en la enlandon, kie ili fondis proprajn ?tatajn tuta?ojn Natalon, Transvalon kaj Oran?an Liber?taton.
En la unua bura milito (1880 – 1881) britoj estis malvenkitaj. Kompleta regado de la teritorio fare de britoj okazis nur post la dua bura milito (1899 – 1902). La 31-an de majo 1910 ?iuj provincoj estis kunigitaj en Sud-Afrikan Union, kiu akiris statuson de dominio.
Brita-bura milito
[redakti | redakti fonton]La buroj devenas de inter aliaj la blankaj kalvinistaj enmigrantoj, kiuj setlis dum la regado de la VOC (1652–1795) kaj la sekva brita regado ?irka? Kabo de la Bona Espero. Ili estis fu?intaj el religia maltoleremo kaj el troa demografia kresko. Ili intencis krei novan mondon, sed fakte similan al tiu abandonita en Nederlando, sed e? pli maltolerema. Tiele ili ege rivalis ?efe kun la brita regado en la sama mondoregiono (foje anka? kun tiuj el aliaj landoj, krom Nederlando) kaj ?iam superregis sur la indi?enaj popoloj ?is fino de la 20a jarcento.[1]
La unuaj nederlandanoj estritaj de Van Riebeeck setlis en Suda Afriko en 1652 kiel proviza stacio de la Nederlanda Orienthinda Kompanio, kie nune estas Kaburbo. En 1680 ili estis 800. En 1688 aldoni?is 300 francaj hugenotoj, kiuj same fu?is el religia maltoleremo. En 1756 jam estis 5000 e?ropanoj kaj fine de la 18a jarcento ?irka? 15000, kiu, invadis la landon norden kaj orienten malprofite por la indi?enaj etnoj (kosoj, bantuoj, hotentotoj, bo?manoj). Kiel defenda resurso kontra? indi?enoj kaj kontra? kreska alveno de britoj naski?is kaj poste pliforti?is nacia sento de buroj kiel nova nacio. La britoj jam tute hegemoniis en Kaburbo, kiam okazis en 1834 milito de kosoj kontra? buroj: tiuj akuzis la britojn, ke tiuj ne protektis ilin; rezulte okazis la unua granda elmigrado de buroj internen (trek). Kiam tiuj buroj klopodis fondi ?taton en Natalo, la britoj malhelpis tion kaj la buroj devis denove elmigri pli norden (dua trek), kien ili kreis en 1852 la Respublikon Transvalon plej norde okcidente de Mozambiko kaj en 1854 la Oran?an Liber?taton iom pli sude. Britio agnoskis tiujn ?tatojn, sed sudoriente la sothoj tute ne. El la 1860-aj jaroj tiuj ?tatoj ege disvolvi?is kaj prosperis ?efe danke al malkovro de diamantoj en Orange (1867, 1871) kaj de oro en Transvalo (1886). ?efa bura urbo Johanesburgo, fondita en 1866, havas 100 000 lo?antojn en 1895.[2]
Tamen Britio ne intencis abandoni la minejajn ri?ojn de Sudafriko en manoj de la buroj kaj klopodis helpi la grandan britan populacion setli?intan en Transvalo (?irka? 35000 ?irka? la 1880-aj jaroj); tiuj estis nomitaj en afrikansa uitlanders a? uitlanderoj (fremduloj), kaj kvankam kontrolis grandan parton de la ekonomio ne havis vo?donrajton. La brita ?efministro de Kaburbo nome Cecil Rhodes tiuintence klopodis plialtigi la britan lo?antoj en la minejaj areoj kaj en 1871 la britoj okupis Kinberley kaj Griqualand. Poste ili aneksadis Transvalon kiel britan kolonion, kio rompis la ?istiaman ekvilibron inter britoj kaj buroj. La britoj reagis per la nomita unua Brita-bura milito, sed ili estis venkitaj en Majuba Hill (1881), per kio la buroj rekuperis iel la sendependecon, kvankam ne komplete.[3]
La intenco de Cecil Rhodes estis unuigi ?iujn teritoriojn, kie e?ropanoj hegemoniis en la areo de (Suda Afriko) por unuigi ilin al la granda kolonia zono el Egipto al Sud-Afriko. En 1895 Cecil Rhodes instigis britan insurekcion de uitlanderoj en Transvalo kaj sendis armeeton (800 homoj) sub la gvido de sia amanto Leander S. Jameson; Kruger reagis kaj per armeo de 7000 homoj venkis kaj arestis Jameson, sendis lin al Britio, kie li estis enprizonigita, dum Cecil Rhodes finis sian karieron. Tamen Jameson revenos al Sudafriko, enposteni?os, vidos la buran malvenkon kaj e? i?os ministro. Dume la buroj plifortigis sian pozicion en E?ropo kaj Kruger estis reelektita la kvaran fojon en 1898. Kiam en 1899 la britoj finfine venkis en Sudano, ili dedi?is sin al kontra?staro kontra? la buroj en Sud-Afriko; Kruger sentis sin sekura, sed la buroj el Kaburbo ne helpis tiam la burajn ?tatojn. Komence de oktobro pro bura konfisko de brita trajno ?ar?ita el oro komenci?is la milito, tiom dezirata de britoj.[4] Amba? flankoj fidis je propra venko.
Unua milito
[redakti | redakti fonton]
La konflikto enkadri?is en la brita klopodo certigi la nord-sudan akson el Egipto al plej suda Suda Afriko, sed krome la du buraj ?tatoj nome Transvalo kaj Orange estis tro grandaj (416,600 km2), tro ri?aj (oro, diamantoj, karbo, kupro, stano) kaj ne estis tro lo?ataj de buroj (nur ?irka? 300,000 ?e ?irka? miliono da inde?enoj kaj plej malbone por tiuj, ?irka? 75,000 uitlanderoj, teorie malamikoj de buroj kaj aliancanoj de Granda Britio). Krome buroj lo?is tradicie ?efe nur en kamparaj areoj, dum britoj akaparis pli ri?ajn urbajn areojn. Granda Britio ne multe parolis pri la teritoriaj kaj ekonomiaj tialoj kaj montregis la postulojn de la viktimaj britoj de la buraj ?tatoj por ekmiliti. Tamen la buroj atingis apogojn de multaj e?ropanoj kiuj komprenis la malbonan intencon de Granda Britio. La britoj fidis je tuja venko, sed ili estis nur 13,000 homoj dekomence kaj tiele la buroj eniris en la britaj kolonioj de Natalo kaj Kaburbo, konkeris grandajn teritoriojn kaj sie?is en kelkaj urboj (Mafeking, Kimberley, Ladysmith) britajn soldatarojn.[5]
Spita la britan reagon (alvenis e? pli da volontuloj el kolonioj -A?stralio, Novzelando ktp- ol dekomencaj britaj soldatoj), la buroj ?uis avanta?on sur la tereno, kiun ili konis kaj kie ili estis alkutimi?antaj rapide movi?i. La buroj uzis plie ?evalerion dum la britoj dependis el trajnoj kiuj ne ?iam estis efikaj. Krome nek la stabanaro nek la soldataro britaj estis efikaj. Tiele la buroj superregis ?is fino de oktobro 1899 kiam alvenis la Unua Brita Armeo kaj la trupa ekvilibro rompi?is favore al britoj. Sed la malefika estrado de la generalo Buller malhelpis kaj la britoj ankora? estis venkitaj ?e Stormberg, Magersfontein, Colenso ktp., la duan semajnojn de decembro, nome la "Nigra Semajno". Tiam Buller estis anstata?ata de Lord Roberts, kies ?efa stabanaro estis Kitchener, venkinto en Sudano. La situacio ?an?i?is.
Dua milito
[redakti | redakti fonton]Kitchenes disvastigis la uzadon de ?aroj kaj sendependo del trajnoj permesis al la britoj malfortigi la soie?on al Kimberley, venki super la bura generalo Cronje en Paardeberg (februare de 1900). Sekvis aliaj venkoj kaj finfine la britoj okupis la ?taton de Orange. Post halto pro epidemio Roberts reatakis kaj konkeris Johanesburgon (31an de majo) kaj Pretorion (5an de junio) jam en Transvalo, kiu estis jam aneksata septembre de 1900. La prezidanto Kruger, laca kaj maljuna, foriris eksterklande ser?i apogon, sed jam ne revenos (morti?os en Svisio en 1904).[6]
Tria milito
[redakti | redakti fonton]La ?efaj buraj armeoj estis venkitaj, sed buraj luktantoj (ankora? ?irka? 60,000 homoj) plue luktis vagade e? konservante la registarojn de amba? ?tatoj. La brita armeo de 200,000 homoj ne sukcesis kontroli la buran agadon kiu rapidatakis e? kontra? Kaburbo en 1901 a? kontra? la generalo Methuen marte de 1902. Kitchener ur?e draste malmoligis la miltkondi?ojn: reorganizis la trupojn, starigis sistemon de fortika?oj kaj bloka?soj (?is 8,000), amasdetruis, amasekzekutis, starigis amasmortigajn koncentrejojn por civiluloj ktp. La buroj anka? draste reagis en Kablando per detruoj kaj mortigoj de aliancaj nigruloj. La milito atingis sian plej akran (kaj a?an) punkton. Kritikoj levi?is ne nur tra la tuta E?ropo sed anka? e? en Granda Britio. Post malsukcesaj klopodoj de februaro de 1901, Transvalo, kiu ne estis suferinte tiom da detruoj kiom Oran?o, akceptis pacnegocadon marte de 1902, kiu finfine rezultis el la Pactraktato de Vereeniging (31an de majo 1902). Oni akceptis la totalan britan regadon sed anka? memregadon de la buraj areoj (1907), kiuj pluhavos sian proprajn lingvon kaj kutimojn. Estis nek venkintojn nek venkitojn, ?ar kvankam Granda Britio finkontrolis la teritorion, tio kostis al ?i ?irka? 21,000 mortojn. Dum la buroj suferis batale nur 4,000 mortojn, sed anka? 26,000 mortojn pro mistraktado fare de britoj.[7]
Sekvoj
[redakti | redakti fonton]La finfina venkintoj estos buroj, ?ar en 1910 la buraj areoj kaj la britaj kolonioj de Natalo kaj Kaburbo unui?is en sendependan novan ?taton (Sudafriko), kies unua ?efministro estis Botha iama buro, kiu devis milite venki insurekcion de anka? iama buro De Wet. Krome en la 1940-aj jaroj la buroj, jam konataj kiel afrikansoj, starigis unikan sistemon de apartigo, kiu pluda?ros ankora? duonjarcenton.
Poste
[redakti | redakti fonton]Signifa ?an?o en la evoluo de Sud-Afrika unio estis ampleksa industriigo kunigita kun malkovro de trovejoj de diamantoj en Kimberley kaj de oro en Witwatersrand en Transvalo. Evoluo de la industrio estis pleje potencigita en la tempo de la monda ekonomia krizo de la 1930-aj jaroj danke al altaj prezoj de oro kaj diamantoj. La ekonomia kresko da?ris seninterrompe ?is la dua duono de la 20-a jarcento. Sed tiu ?i pozitiva evoluo estis en akra kontra?o kun tendencoj de politika evoluo.
Sud-Afrika Unio partoprenis en la Dua mondmilito en la flanko de aliancanoj. En la jaro 1948 poste venkis en balotoj Nacia Partio, kiu kreis re?imon de apartismo. Tiu ?i re?imo dum la tuta tempo de sia ekzistado renkonti?is kun granda rezisto en la internacia scenejo.
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Apartismo.La 31-an de majo 1961 la lando akiris sendependecon kaj ?i ?an?is la nomon je Sud-Afrika Respubliko. Pro protesto kontra? malamikaj sintenoj de kelkaj membroj de brita komunumo de nacioj Sud-Afriko eksi?is el tiu ?i ligo. Ekde la sesdekaj jaroj estas establataj la t.n. bantustanoj, pse?do-a?tonomaj (kaj kelkfoje pse?do-sendependaj) teritorioj destinitaj por la nigraj popoloj, sed kiuj ne estis agnoskitaj internacie.
Batalo kontra? apartismo akiras intensecon en la 1980-aj jaroj. Dum amasprotestoj estas mortigitaj miloj da homoj. Eksteraj kaj internaj premoj kondukas al politikaj intertraktadoj inter tiama blankula prezidento Frederik Willem de Klerk kaj ?efa gvidanto de la opozicio al la re?imo, Nelson Mandela, kaj kondukis al okazigo de ?eneralaj balotoj en la jaro 1994. En tiu ?i la partio de Mandela, la Afrika Nacia Kongreso venkis, kaj Mandela fari?is la nova prezidento.
La Komisio por vero kaj repaci?o (angle Truth and Reconciliation Commission) estas ?tata enketa komisiono establita de la sudafrika registaro post la fino de la rasapartisma re?imo [8]. ?e la fundamento de la starigo de la komitato estis la deziro esplori, dokumenti kaj denunci la maljusticojn de la anta?a re?imo kaj la terorismon de la opoziciaj organiza?oj kiuj batalis kontra? ?i, por kompensi kaj rehabiliti la viktimojn de la rasapartismo amba?flanke, helpi en trankvila kaj orda transigo de potenco de la manoj de la blankula malplimulto al la nigrula plimulto sen rankoro a? ven?o, kaj meti vojmontrilan averton kontra? la ripeti?o fare de similaj re?imoj [9][10].
En 1999 kaj denove en 2004 estis elektita nova prezidento Thabo Mbeki.
Kronologio
[redakti | redakti fonton]- 1834.- Unua trek. Unua milito de e?ropanoj kontra? kosoj.
- 1839.- Klopodo fondi ?taton Natalo.
- 1852.- Respubliko Transvalo.
- 1854.- Libera ?tato Orange.
- 1866.- Fondo de Johanesburgo.
- 1867.- Unuaj malkovroj de diamantoj en Orange.
- 1871.- Britoj okupis Kinberley kaj Griqualand.
- 1877.- Aneksado de la kolonio de Transvaal.
- 1880.- Unua milito brita-bura.
- 1881.- Bura venko en Majuba. Konferenco de Pretorio.
- 1883.- La buroj rekuperas sendependon; Paul Kruger, prezidento.
- 1885.- Unua barata enmigrado.
- 1886.- Malkovro de oro en Transvaal.
- 1890.- Cecil Rhodes, ?efministro de Kaburbo.
- 1895.- Insurekcio de uitlanderoj.
- 1896.- Malamikeco inter britoj kaj germanoj.
- 1897.- Alianco Transvaal-Orange kontra? Granda Britio.
- 1898.- Kruger, reelektita prezidento de Transvaal.
- 1899.- Konferenco de Bloemfontein. Imperiisma kresko en Granda Britio post la venko en Sudano. Komenco de la unua parto de la bura milito.
- 1900.- Dua parto de la milito (feb-sept). Kitchener brita estro. Foriro de Kruger.
- 1901.- Kreska malhumanismo en la bura milito. Koncentroj de civilaj populacioj. Malsukcesa amnestio por buroj.
- 1902.- Fino de la tria parto de la milito. Paco de Vereeniging (31a de majo).
- 1907.- Memregado por la buraj respublikoj.
- 1910.- Kreo de la Sudafrika Unio. La bura Botha i?as ?efministro.[11]
- 1914.- Sud-Afrika Unio partoprenis en la Unua mondmilito en la flanko de aliancanoj, spite la forta ?ermanan devenon el la populacio de buroj.
- 1939.- Sud-Afrika Unio partoprenis en la Dua mondmilito en la flanko de aliancanoj.
- 1948.- Oni kreis la re?imon de apartismo.
- 1994.- La partio de Nelson Mandela, la Afrika Nacia Kongreso venkis, kaj Mandela fari?is la nova prezidento.
- 1999.- Kaj denove en 2004 estis elektita nova prezidento Thabo Mbeki.
- 2009.- kiel prezidanto estis elektita Jacob Zuma.
Vidu anka? (por historio)
[redakti | redakti fonton]Politiko
[redakti | redakti fonton]Sud-Afriko havas du?ambran Parlamenton: Nacian Konsilantaron de provincoj kun 90 membroj kaj 400 membran Nacian Asembleon. Reprezentantoj en Nacia Asembleo estas elektataj por kvinjaraj funkciaj periodoj surbaze de plimulta principo en unumandataj balotregionoj. En Nacia Konsilantaro estas en ?iu provinco elektitaj dek reprezentantoj same por kvin jaroj. La balotoj en amba? ?ambroj okazas ?iam samtempe. La plej forta politika partio (eventuale koalicio) en Nacia Asembleo formas registaron, gvidatan de la prezidento de la respubliko.
Nuntempe la loka politika sceno estas priregata far Afrika Nacia Kongreso – ANK, kiu en la balotoj en 2004 akiris 69,7% da vo?oj. La plej forta kontra?ulo, Partio de Demokrata Alianco, akiris 12,4% da vo?oj. Nova Nacia Partio, kiun ankora? en la balotoj en 1994 subtenis pli ol 20% da balotintoj, akiris en 2004 sole 1,7% da vo?oj.
Ekstera politiko
[redakti | redakti fonton]
Sud-Afriko apartenas al la AKP-?tatoj, internacia organiza?o de momente 77 nacioj el la regionoj Afriko, Karibio kaj la Pacifika Oceano.
- ?efa artikolo: Provincoj de Sud-Afriko
La lando dividi?as en 9 provincojn (numero respondas al numero sur la mapo, ?efurbo estas enkrampe). En decembro 2005 la 12a amendo de la konstitucio ?an?is la landlimojn de sep de la provincoj.
- Okcidenta Kablando (Kaburbo)
- Norda Kablando (Kimberley (Sud-Afriko))
- Orienta Kablando (Bisho)
- Kvazulu-Natalo (Pietermaritzburg)
- Liber?tato (Bloemfontein)
- Nordokcidenta Provinco (Mahikeng)
- ?a?tengo (Johanesburgo)
- Mpumalanga (Mbombela) (Nelspruit)
- Limpopo (Polokwane)
?a?tengo (ofte skribite Ga?tengo, la? la oficiala sota "Gauteng", sed ?iam oni devus elparoli tiu G kiel ?, la? la Afrikansa k.t.p), Kvazulu-Natalo, Norda Kablando, Limpopo (ekde 1994, nomita "Norda Transvalo", kaj balda? oni renomis ?in "Norda Provinco", kaj poste ?i estis re-renomita), Nord-Okcidento, Liber?tato (anta? 1994, nomita "Oran?a Liber?tato"), Okcidenta Kablando, Orienta Kablando, Mpumalanga.
La lando estas anka? dividita en 52 distriktojn.
Geografio
[redakti | redakti fonton]Sud-Afriko havas 2500 km da marbordo kaj altan variecon de klimataj kondi?oj. Okcidente de la lando etendi?as la dezerto Kalaharo, dum la oriento de la lando havas pli subtropikan klimaton. En la meza parto de la lando etendi?as la montara areo Highveld.
Urboj
[redakti | redakti fonton]Plej grandaj urboj estas:
- milionurboj: Kaburbo (2.984.000 lo?antoj); Durbano (2.531.300 lo?antoj); Johanesburgo (1.975.500 lo?antoj); Pretorio (1.473.800 lo?antoj); Soweto; Port Elizabeth; Pietermaritzburg (indikoj estas el la jaro 2004)
- metropoloj (inter 1.000.000-500.000): Benoni, Welkom, Bloemfontein Tembisa, Newcastle (Sud-Afriko), Boksburg
- pliaj urbegoj Vereeniging, Orient-Londono, Krugersdorp, Botshabelo, Brakpan, Richards Bay, Emalahleni, Centurion (Sud-Afriko), Uitenhage, George (Sud-Afriko), Embalenhle, Vanderbijlpark, Somerset West, Alberton, Vryheid, Middelburg (Mpumalanga), Paarl, Virginia (Sud-Afriko), Kimberley (Sud-Afriko), Carletonville, Klerksdorp, Epumalanga, Midrand, Springs, Orkney (Sud-Afriko), Nigel, Westonaria, Bethal, Queenstown (Sud-Afriko), Delmas, Bisho, Worcester (Sud-Afriko)...
Ekonomio
[redakti | redakti fonton].svg)
Sud-Afriko estas ene de Afriko unu el la plej evoluintaj landoj. ?i havas bone evoluintan komercon kun servoj kaj ?i estas jam longe industriigita. Sud-Afriko kreas proksimume 25 % da Malneta Enlanda Produkto de la tuta afrika kontinento. Aldone, ?i konsumas kaj produktas pli da elektra energio ol ?iu alia afrika lando.
La ekonomio de Sud-Afriko estas la plej granda kaj plej ri?a sur la afrika kontinento. La? taksoj, Sud-Afriko respondecas pri ?irka? kvarono de la MEP de la afrika kontinento. La ekonomio estas libera kaj evoluinta merkata ekonomio, kun minimuma registara gvidado.
La lando estas ri?a je mineraloj, kaj sidas sur la plej grandaj deponejoj de la mondo de oro, diamantoj, karbo kaj plateno. Kompreneble, tiuj bran?oj estas ?iaj ?efaj eksportbran?oj (la konzerno De Beers kontrolas pli ol duonon de la diamantkomerca trafiko de la mondo).
La jaroj da izoliteco trudita al Sudafriko dum la re?imo de apartismo kaj ekonomiaj sankcioj (vidu International sanctions during apartheid) devigis ?in kreskigi evoluintan industrian sektoron profitantan el abundo da malmultekosta laboro, kiu en la pasinteco estis intencita por sendepende kontentigi la bezonojn de la lando. Kun la abolicio de rasapartismo kaj la malfermo de ?ia ekonomio al la mondo, tiuj funkciis kiel ampleksa platformo por grandega enfluo de eksterlandaj investoj kaj rapida kresko. La infrastrukturo en la lando estas moderna kaj evoluinta. Tiuj, kune kun eksterordinaraj pejza?oj, abundaj naturrezervoj, kaj etno-kultura ri?a?o respondecas pri granda turisma industrio.
Tamen, la jaroj de rasapartismo lasis hereda?on de la koncentri?o de kapitalo en la manoj de relative malmultaj, kaj signifa parto de la populacio suferas de malri?eco kaj senigo. 50% de la populacio estas difinitaj kiel sub la linio de malri?eco, kaj la oficiala senlaborecoprocento estas 28%. Tiuj, kune kun la registara modereco kaj la liberala konstitucio, kreskigis krimon senbridan en ?iaj stratoj kaj precipe en Johanesburgo, la centro de komerco de la lando kaj ?ia plej granda ekonomia volumeno. La malfermaj landlimoj kun ?iaj najbaroj igis Sudafrikon kiel tutmondan drogkontrabandan centron, kaj ?i estas la kvara plej granda produktanto de mari?uano en la mondo.
La KOVIM-19 epidemio havis negativan efikon al la ekonomio de la lando, kaj en la unuaj tri monatoj de 2021 la senlaboreco atingis pinton de 32,6%.
Kiel plej multaj landoj de Afriko, anka? Sudafriko suferas de vasta disvasti?o de la aidosa epidemio, kaj trakti la epidemio estas unu el la plej grandaj defioj por ?ia registaro, tasko kiu forprenas altvalorajn rimedojn kaj dama?as kreskon. Da?ra problemo estas la alta nivelo de disvasti?o de la malsano HIV/aidoso; la nombron de infektitoj oni taksas je preska? 5 milionoj (11 % de la plenkreskuloj). Nur anta? nelonge la sud-afrika registaro komencis reagi al tiu ?i fakto. Kelkaj gravaj reprezentantoj e? provis nei la ekziston de tiu ?i grava malsano.
La eksporto prezentis en 2001 proksimume 30 % de la Malneta Enlanda Produkto, kio signifas karakterizan kreskon kontra? la komencoj de la 90-aj jaroj. ?efaj komercaj kunuloj de la lando estas: Usono, Britio, Germanio, Belgio kaj Japanio. Por la komerco kun ceteraj ?tatoj en regiono de suda Afriko havas karakterizan influon la membreco de Sud-Afriko en Sudafrika dogana unio kaj en Sudafrika evoluiga komunumo. Oni eksportas ?efe diamantojn, oron kaj kelkajn ercojn. Oni importas nutra?ojn, produkta?ojn de kemia kaj krudnafta industrio kaj ma?inprodukta?ojn. La agrikulturo koncentri?as je kulturado de maizo, tritiko, sukerkano kaj je produktado de lano, kokidoj, brutaro kaj ?afoj.
Sud-Afriko per sia MEP pokapa de 5400 usonaj dolaroj a? 3437 e?roj i?as la granda ekonomia mondoregiona potenco. Inflacio estas je 4,7 ?is 6,5 % kaj nedungado atingas el 24,2 % ?is 30 %, la? diferencaj fontoj kaj 40 % en la nigrulaj ?irka?urbaj kvartaloj.
Lo?antaro
[redakti | redakti fonton]
Nigruloj konsistigas pli ol tri kvaronoj de la lo?antoj de Sud-Afriko, pli precize 79,6 %. Pro tio Sud-Afriko estas la lando de Afriko kie estas pli da blankuloj, kiuj e? post la fino de la apartismo, ankora? retenas grandan parton de ekonomia kaj socia povoj. Vidu artikolon Afrikaneroj. Tamen pro malfacila?oj kaj pliigo de perforto, multaj elmigris al E?ropo a? Usono (?irka? 800 000 en la lastaj jaroj). Ekzistas diversaj popoloj de nigruloj, interalie la cvanoj, zuluoj, kosoj, matabeloj, sutoj, svazioj kaj vendoj. Blankuloj konsistigas 9,2% de la lo?antaro, mestizoj 8,8 % kaj hindoj 2,4 %. Krom tio vivas anka? en la lando bo?manoj.
68 % de la lo?antoj sin konsideras kredantoj de kristanismo, 2 % de Islamo, 1,5 % de hinduismo dum adeptoj de diversaj originaj tribaj religioj estas ?irka? 28,5 % de la lo?antaro.
Pro ties potenca ekonomio Sud-Afriko allogas enmigrantojn (5 milionoj, 10 % de la tuta lo?antaro), ?efe de najbaraj landoj, nome Zimbabvo (?irka? 3 milionoj) kaj Mozambiko. Maje de 2008 okazis gravaj atakoj de loka lo?antaro kontra? tiuj enmigrintoj, kio ka?zis reveno de miloj da ili.
Krom tio Sud-Afriko estas ne trankvila lando kun alta proporcio de perforto kaj krimo. La proporcio de murdoj estas po 47 en 100 000 lo?antoj kaj de ?telado po 460 en 100 000 lo?antoj, kio igas, ke Sud-Afriko estas je simila nivelo kun Kolombio, Venezuelo, Gvatemalo kaj Jamajko.
Lingvoj
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Lingvoj de Sud-Afriko.
Estas dek unu oficialaj lingvoj en Sud-Afriko: nome la zulua, la kosa, la afrikansa, la angla, la peda, la cvana, la sota, la conga, la svazia, la venda kaj la suda ndebela. Plurlingveco estas komuna en Sud-Afriko. La plej parolataj gepatraj lingvoj estas la zulua (22,7%), la kosa (16%), la afrikansa (13,5%), la angla (9,6%) kaj la peda (9,1%).
Anta? la fino de la apartismo, Sud-Afriko havis nur e?ropajn oficialajn lingvojn: nome la anglan kaj la nederlandan ?is 1961 (sed la nederlanda oficiale inkluzivis la afrikansan ekde 1925, kvankam lingvoscience ili ne jam estis la sama lingvo); la anglan, la afrikansan kaj la nederlandan ?is 1984; kaj la anglan kaj la afrikansan ?is 1994. La ANC agnoskis la aliajn lingvojn, kiuj inkluzivas la plej uzatajn gepatrajn lingvojn (la zuluan kaj la kosan).
Religioj
[redakti | redakti fonton]La Anglikana Eklezio de Suda Afriko, konita ?is 2006 kiel la Eklezio de la Provinco de Suda Afriko, estas eklezio kaj la provinco de la Anglikana Komunio en la suda parto de Afriko. La eklezio havas dudek ok episkoplandojn, de kiuj dudek unu situas en Sud-Afriko, du en Mozambiko, kaj po unu en Angolo, Lesoto, Namibio, Svazilando kaj Sankta Heleno. En Sud-Afriko estas inter 3 kaj 4 milionoj da anglikanoj el ver?ajna lo?antaro de 45 milionoj.
Fa?no kaj fla?ro
[redakti | redakti fonton]
Sud-Afriko donas anka? buntan skalon de fa?no kaj fla?ro. En dekoj da naciaj parkoj kaj rezervejoj vivas kvanto de afrika sova?a bestaro, al sudafrikaj bordoj alna?as balenoj, delfenoj, ?arkoj. Re?ino de sudafrikaj floroj, protea re?a, kies specioj kalkuli?as en dekmilojn, estas juvelo en la mondo de kreska?oj kaj samtempe la nacia simbolo de Sud-Afriko. Sud-Afriko havas tre ri?an fla?ron kaj ?i fieras pri unu el ses agnoskataj kreska?araj regnoj en la mondo, nomata finboso, en kiu superas eterne verdaj arbusta?aj surkreska?oj sen arboj. Danke al tio, ke la naturri?eco estas en Sud-Afriko zorgeme kulturata kaj ?irmata, hodia? apartenas ties naciaj parkoj kaj rezervejoj al lastaj edenoj de sova?a afrika bestaro. La plej granda kaj la plej konata estas el ili Nacia Parko de Kruger, hodia? parto de translima Granda Limpopo. La Nacia Parko Tablomonto, kun 4.4 milionoj da vizitantoj ?iujare, estas la plej vizitata inter ?iuj parkoj en Sudafriko.
Sporto
[redakti | redakti fonton]La plej populara sporto en Sud-Afriko estas futbalo. ?in sekvas rugbeo, praktikata de preska? 10 milionoj da homoj. En 2023 en la lando estis 804 279 registritaj ludantoj (nla dua loko tutmonde post Anglio). La nacia rugbea teamo Springboks okupas la unuan lokon en la monda rugbea rangolisto, akirinte rekordajn kvar venkojn en mond?ampionatoj (en 1995, 2007, 2019 kaj 2023)[12].
Krimoj
[redakti | redakti fonton]En Sudafriko okazas ?irka? 40 000 anoncitaj seksatencoj ?iujare.[13] En la jaro 2009 estis la nombro de ?iuj seksatencoj divenata je 500 000 jare.[14]
Sud-Afriko kiel tuta?o
[redakti | redakti fonton]Kiel tuta?o Sud-Afriko estas moderna, kosmopolita lando, evoluanta en fono de ri?aj tradicioj. La procezo de ?an?oj, tra kiu ?i estas trairanta, harmonias kun la monda procezo de tutmondi?o, kiun la sud-afrika registaro subtenas.
Esperanto en Sud-Afriko
[redakti | redakti fonton]En 1962 fondi?is Landa Asocio, kiu ali?is al UEA en 1969. En 2013 ILEI aprobis membri?on de sekcio de Sud-Afriko okaze de la 46a ILEI-Konferenco en Herzberg, Germanio.
Fama esperantlingva poeto estas Edwin de Kock. Li migris al Usono. En sia libro Sub Fremdaj ?ieloj (Flandra Esperanto-Ligo, 2007) li verkis je p. 131-154 pri 100 jaroj da Esperanto en Sud-Afriko.
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ Carlo A. Caranci, “Los blancos se matan en el áfrica negra”, La aventura de la historia, Madrido, marto, 2000. Por la tuta artikolo pa?oj 30-39. Por tiuj lastaj informoj pa?o 30.
- ↑ Carlo A. Caranci, “Los blancos se matan en el áfrica negra”, La aventura de la historia, Madrido, marto, 2000. Por la tuta artikolo pa?oj 30-39. Por tiuj lastaj informoj pa?o 31.
- ↑ Carlo A. Caranci, “Los blancos se matan en el áfrica negra”, La aventura de la historia, Madrido, marto, 2000. Por la tuta artikolo pa?oj 30-39. Por tiuj lastaj informoj pa?o 32.
- ↑ Carlo A. Caranci, “Los blancos se matan en el áfrica negra”, La aventura de la historia, Madrido, marto, 2000. Por la tuta artikolo pa?oj 30-39. Por tiuj lastaj informoj pa?o 33.
- ↑ Carlo A. Caranci, “Los blancos se matan en el áfrica negra”, La aventura de la historia, Madrido, marto, 2000. Por la tuta artikolo pa?oj 30-39. Por tiuj lastaj informoj pa?o 34.
- ↑ Carlo A. Caranci, “Los blancos se matan en el áfrica negra”, La aventura de la historia, Madrido, marto, 2000. Por la tuta artikolo pa?oj 30-39. Por tiuj lastaj informoj pa?oj 36-37.
- ↑ Carlo A. Caranci, “Los blancos se matan en el áfrica negra”, La aventura de la historia, Madrido, marto, 2000. Por la tuta artikolo pa?oj 30-39. Por tiuj lastaj informoj pa?oj 38-39.
- ↑ What is Restorative Justice?. College of Arts & Sciences, Center for Restorative Justice. Alirita 3a de Februaro 2023 .
- ↑ Promotion of National Unity and Reconciliation Act, 1995 [No. 34 of 1995 - G 16579]. Alirita 2025-08-14 .
- ↑ Sarkin-Hughes, Jeremy. (2004) Carrots and Sticks: The TRC and the South African Amnesty Process. Intersentia nv. ISBN 978-90-5095-400-6.
- ↑ Carlo A. Caranci, “Los blancos se matan en el áfrica negra”, La aventura de la historia, Madrido, marto, 2000. Por la tuta artikolo pa?oj 30-39. Por tiuj lastaj informoj pa?o 37.
- ↑ Zita Zage (2025-08-14) Kiel rugbeo i?is parto de DNA de sudafrikanoj (esperante). Tutmondaj Vo?oj. Arkivita el la originalo je 2025-08-14. Alirita 2025-08-14 .
- ↑ South Africa's Cyril Ramaphosa urges action against 'rape crisis' (angle). BBC News. BBC (2025-08-14). Alirita 2025-08-14 . “South African police recorded 40,035 rapes in the 12 months leading to 31 March 2018, an average of 110 each day, the fact-checking organisation Africa Check reported last year.”.
- ↑ One in four men rape (angle) (2025-08-14). Alirita 2025-08-14 . “It is estimated that 500,000 rapes are committed annually in South Africa,...”.
Vidu anka?
[redakti | redakti fonton]- Laurens van der Post
- Umkhonto we Sizwe
- Esperanto-movado de Sud-Afriko
- Township
- Soweto
- Futbala Mondpokalo 2010
- Transkejo
- Ciskejo
- akvo en Sud-Afriko
Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]- (esperante) Filmeto pri trajtoj de Sud-Afriko, YouTube
- (esperante) Bazaj informoj pri Sud-Afriko en la vikio de UEA
- (angle) Registaro de Sud-Afriko
- (angle) Chief of State and Cabinet Members Arkivigite je 2025-08-14 per la retarkivo Wayback Machine
- Sud-Afriko ?e Monda faktolibro de CIA (angle)
- South Africa Arkivigite je 2025-08-14 per la retarkivo Wayback Machine el UCB Libraries GovPubs
- Sud-Afriko ?e la Projekto por Malferma Katalogo
- (angle, germane, france, portugale) SouthAfrica.info Arkivigite je 2025-08-14 per la retarkivo Wayback Machine
- (angle) Sud-Afriko (The Encyclopedia of Earth)
- Stunning South Africa Arkivigite je 2025-08-14 per la retarkivo Wayback Machine – bildoj de Life
- Strandoj En Sudafriko Arkivigite je 2025-08-14 per la retarkivo Wayback Machine
- (angle) Beautiful Places In South Africa Arkivigite je 2025-08-14 per la retarkivo Wayback Machine
| ||||
| ||||||||||||
